SÖZCÜKTE YAPI

SÖZCÜKTE YAPI
***Sözcükte yapı konusundan ÖSS’de 1-3 soru gelebilir.
***Sözcükte yapı konusu dilbilgisi öğrenmenin temelini oluşturduğundan önemlidir.
***Sözcüğün yapısı ile ilgili sorular”yapıca ve biçimce “kavramlarıyla sorulur.
BİÇİM BİLGİSİ
*Türkçe sözcükler daima ( kök+yapım eki+çekim eki ) biçiminde kurulurlar.
*Bir sözcük sadece kökten,kök+yapım ekinden,kök+çekim ekinden oluşabilir. Yani yapım ekleri daima kökten sonra ve çekim eklerinden önce yer alır.
A-KÖK
Kök:Sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök denir.
*Kökler isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Bas-kın sarı-ardım toz-luk kar-ılmak
Fk ik ik fk
*Türkçe’de hem isim hem de eylem kökü olarak kullanılabilen sözcükler vardır.Bunlara “kökteş kök ya da ortak kök” adı verilir.
Acı-,kuru,boya,güven,savaş,barış….
*Yansıma sözcükler isim köküdür.
*Bir sözcüğün kök olabilmesi için gövdesiyle anlamsal bir bağ içinde bulunması gerekir.Yani kılavuz’un kökü kıl,otuz’un kökü ot, “balık”ın
kökü bal olamaz.
*Türkçe’de kökten önce ek gelmez. Bembeyaz,masmavi,dipdiri gibi pekiştirmeler bunun tek istisnasıdır.
*Birleşik sözcüklerin birden fazla kökü vardır.
Gelebilirim,biraz,imambayıldı…
Yapım ekleri:Sözcüklerden yeni sözcükler türeten ya da sözcüklerin anlamı değiştiren eklere yapım ekleri denir.
Addan ad yapan ekler:
-lik:odun-luk,ders-lik
-li:sü-lü,iç-li,öz-lü
-siz:dil-siz,ütü-süz
-ci:kale-ci,odun-cu,
-cil:ev-cil,kır-çıl,ben-cil
-ca:Alman-ca,çocuk-ça,
-daş:ses-teş,yol-daş,vatan-daş
-cek:oyun-cak,aile-cek
-iz:ik-iz,üç-üz
Addan eylem türeten ekler:
-le:baş-la-,göz-le-,iz-le-
-lan:ev-len-,yol-lan-,kir-len-
-el:düz-el,az-al-,yön-el-
-er:sarı-ar-,mor-ar-,ak-ar-
-kir:hay-kır-,tü-kür-,fış-kır-
-se:önem-se-,umur-sa-,özüm-se-
-a-e:yaş-a-,tür-e,boş-a-
Eylemden ad türeten ekler:
-me:dol-ma,oku-ma,yaşa-ma
-mek:biç-mek,yat-mak,ağla-mak
-iş:gör-üş,sat-ış,gül-üş
-emek:bas-amak,kaç-amak
-ici:gör-ücü,bil-ici,tut-ucu
-inti:gör-üntü,gez-inti,çal-ınt
-ti:bağır-tı,ürperti,bağır-tı
-im:doğ-um,öl-üm,seç-im
-ek:dur-ak,kon-ak
-enek:gel-enek,gör-enek
-ik:yırt-ık,del-ik,sil-ik
-gin:ger-gin,sol-gun,yay-gın
-gen:giriş-ken,sürün-gen,çekin-gen
-gi:sil-gi,ör-gü,aç-kı
-ge:süpür-ge,bil-ge,böl-ge
-i-yaz-ı,diz-i,gez-i
-inç:sev-inç,gül-ünç
-in:gel-in,tüt-ün,sor-un
-it:yap-ıt,sark-ıt,um-ut
-miş:piş-miş,gecik-miş
-en:uç-an,gör-en,bak-an
-ar:yaz-ar,dön-er,biç-er
-ecek:yak-acak,ak-acak
-ili:say-ılı,yaz-ılı,ser-ili
-mece:bil-maca,gül-mece,bul-maca
-meç:yırt.maç,bula-maç
-esi:öl-esi,yıkıl-ası
Eylemden eylem türeten ekler.
-it:uyu-t-,oku-t-,sap-ıt-
-ir-iç-ir-,kaç-ır-,göç-ür-
-dir:yüz-dür-,giy-dir-,saç-tır-,
-in:ok-un-,bil-in-,giy-in-
-il:saç-ıl-,seç-il-var-ıl-
-iş:gör-üş-,bak-ış,yap-ış
***Yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcük denir.
ÇEKİM EKLERİ:
***Çekim ekleri sözcüklerin anlamını değiştirmez. Cümle kurulmasını sağlar.
***Çekim ekleri isim çekim ekleri ve eylem çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. İsim çekim ekleri eylemlere,eylem çekim ekleri de isimlere gelmez.
***Çekim ekleri daima yapım eklerinden sonra gelir.(Bu kuralın tek istisnası sıfat yapan –ki ekidir. Ör:Evde-ki iş.)
***Birçok çekim eki yapım ekleriyle sesteştir. Bunlar birbirinden işlevlerine bakılarak ayırt edilebilir.
İsim çekim ekleri
1-Çoğul ekleri:-ler-lar
2-Hal ekleri:-i-,e,-de,-den
3-Tamlama ekleri :–in-i
4-İyelik ekleri:-im,-in,-i,-imiz,-iniz-leri
5-İlgi eki:-ki
Eylem çekim ekleri
1-Zaman ekleri:-di,-miş,-yor,-ecek,-r
2-Dilek kipi ekleri:-e,-meli,se,emir kipi ekleri
3-Şahıs ekleri:-um,.-sun(n),-eksiz,-uz(k),-siniz(niz),-lar
4-Ekeylemler:-dir,-tır,-idi,-imiş,-ise
5-Olumsuzluk ekleri:-me-ma
 
BAZI EKLERİN ÖZELLİKLERİ
***-ler çoğul eki,sözcüklere çokluk,abartma,saygı,aile,benzerlik gibi anlamlar katabilir.
 
***-ı eki aşağıdaki biçimleriyle kullanılabilir.
a-iyelik eki (kapı-s-ı)
b-İsim hal eki(kapı-y-ı)
c-fiilden isim yapma eki (yaz-ı)
d-Fiilden fiil yapma eki (kaz-ı-)
 
***-e eki aşağıdaki biçimleriyle kullanılabilir
a-İsimden fiil yapma eki (kan-a-)
b-fiilden isim yapma eki (sür-e)
c-Zarf-fiil eki (koş-a koş-a)
d-İsmin –e hali (Biz-e gitti.)
 
***-de eki
a-Kalma hal ekidir.(Anahtarım evde kalmış.)
b-Adlardan sıfat türetir.(Takımın en gözde oyuncusuydu.)
c-Ad soylu sözcüklerden eylem türetir.(Parıl-da-,inil-de-)
d-Sayı adlarından zaman zarfı türetir.(Saat altıda karşılaştık.)
 
***-den eki
a-Çıkma hal ekidir.(Evden çıktı.)
b-Belirtili isim tamlamalarında tamlayan eki olur.(Onlardan biri)
c-Benzetme edatının görev ve anlamını karşılar sıfat öbeği oluşturur.(Kardan beyaz çamaşırlar.)
d-İsimlerden sıfat ve zarf türetir.(1.Sıradan bir roman 2.Bana candan davranıyor.)
e-Takısız isim tamlamalarında çekim eki göreviyle kullanılır.(Demirden masa)
***-im eki
a-İyelik ekidir.(Ev-im çok güzel.)
b-Ekmekten bir dil-im aldı.)
c-Şahıs ekidir.(Çocuklara sözcükte yapı anlattı-m.)
 
***-in eki
a-İyelik ekidir.(Akl-ın başına gel di mi?)
b-Tamlayan ekidir.(Okul-un bahçesine çıktık.)
c-Eylemden ad türetir.(Yay-ın , yaz-ın )
d-Zarf yapar.(Yaz-ın çalan,kış-ın oynar.)
***-me
a-Olumsuzluk ekidir.(Yarın okula gel-me.)
b-Eylemden sıfat yapar.(Dolma kalem,asma köprü)
c-İsim fiil ekidir.(Gülme ve ağlama insanlara özgüdür.)
 
SÖZCÜĞÜN YAPISI
Sözcükler,kök halinde ya da sadece çekim eki almışsa basittir.
Sözcükler, yapım eki almışsa türemiştir.
Sözcükler, en az iki sözcüğü bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşmuşsa birleşiktir.
Birleşik sözcüklerin oluşma biçimleri
a-Anlam kayması yoluyla oluşurlar.(hanımeli,kuşpalazı,horozibiği,ateşböceği,kedibalığı,yerelması,ayakkabı,yurtsever,yerçekimi,dikdörtgen)
b-Ses kayması yoluyla oluşurlar.(pekiyi,nasıl,niçin,Cumartesi)
c-Tür değişmesi yoluyla oluşurlar.(Barışsever,şıpsevdi,ağaçkakan,günebakan,gecekondu.ateşkes)
Birleşik sözcüklerin yapıları
a-Birleşik sözcükler isim tamlaması biçiminde kurulabilir. (hanımeli, aslanağzı,buzdolabı,yayınevi,köpekbalığı,Gültepe,Atatürk,Maltepe, Beşiktaş)
b-Sıfat tamlaması biçiminde kurulabilirler.(Kırkayak, sivrisinek, acıbadem,karabiber,Ortaköy)
c-Cümle biçiminde kurulabilirler. (gecekondu,imambayıldı, albeni,Erol, kaptıkaçtı)
d-İki eylemin birleşmesiyle kurulabilirler.(vural,dedikodu,biçerdöver,uyurgezer,yanardöner.)
 
e-Bir İsimle bir eylemsinin kaynaşmasıyla oluşurlar. (ağaçkakan, çobanaldatan,günebakan,yediveren,)
 
f-İki yansımanın kaynaşmasıyla oluşurlar.(Çıtçıt,zıpzıp,fırfır,çıtırpıtır.)
 
Bu içerik internet kaynaklarından yararlanılarak sitemize eklenmiştir.