Bölüm
3.
BEşERî SiSTEMLER
EKONOMiK FAALiYETLERiN TÜRLERi
DOğAL VE BEşERî UNSURLARIN
EKONOMiYE ETKiSi
EKONOMiYE YÖN VEREN GÜÇ
DOğAL KAYNAKLAR
KONULAR
Temel Kavramlar
Ekonomik faaliyetler
Doğal ve beşerî unsurlar
Etkileşim
Doğal kaynaklar
50 Ekonomik Faaliyetlerin Türleri
1. Yaşadiğiniz alanda hangi ekonomik faaliyetler yürütülmektedir? Bu faaliyetler üzerinde etkili olan
faktörler nelerdir?
2. imkâniniz olsaydi hangi alanda üretim yapan bir tesis kurardiniz? Üreteceğiniz ürünlerin dağitimini
kolaylaştirmak ve tüketimini arttirmak için neler yapardiniz?
DOğAL VE BEşERÎ
UNSURLARIN EKONOMiYE ETKiSi
Dünya üzerinde değişik ekonomik faaliyetler yürütülmektedir. Bu faaliyetlerin temelinde yatan asil
unsur insanin ihtiyaçlaridir. Beslenme, barinma, korunma gibi temel ihtiyaçlarin varliği ekonomik
faaliyetlerin çeşitlenmesini ve gelişmesini sağlamiştir. Ekonomik faaliyetler hiçbir zaman tek başina ele
alinamaz. Örneğin, tüketim için üretim, üretim için de tüketim gereklidir. Üretim, tüketime olan talep ile
değişim göstermektedir. Üretim ile tüketim arasindaki köprüyü dağitim kurar. Dağitimdaki teknolojik
gelişmeler, üretimi ve tüketimi karşilikli olarak etkiler.
Mal ve hizmetlerin
kullanimidir.
……………………..
Mal ve hizmetlerin
sağlanmasidir.
Yetiştirme imalat
Mal ve hizmetlerin tüketiciye
(pazara) ulaşmasidir.
…………………….. ……………………..
EKONOMiK FAALiYET TÜRLERi
Yukaridaki kavram haritasinda ekonomik faaliyet türleri gösterilmiştir. Bu kavram haritasindaki
boşluklari doldurunuz.
A. ÜRETiM, DAğITIM VE TÜKETiMi ETKiLEYEN DOğAL FAKTÖRLER
Yer
şekilleri
Bitki
Su
kaynaklari
iklim
Üretim
Dağitim
Tüketim
G ETKiNLiK
Yandaki kavram haritasini inceleyerek
doğal unsurlarin üretim, tüketim, dağitim
faaliyetleri üzerindeki etkilerinin nasil olduğunu
beyin firtinasi yöntemiyle bulunuz.
y KONUYA BAşLARKEN
Üretim
Ekonomik Faaliyetlerin Türleri 51
Üretim, dağitim ve tüketim etkinlikleri birçok faktörden etkilenir. Bunlar; sanayi tesisleri için yer seçimi,
su, iklim ve yer şekilleridir. Ham maddenin bozulabilir olduğu yerlerde tesisler genellikle ham
madde kaynağina yakindir veya kolay ulaşabilecek bir yerdedir. Örneğin, konserve tesisleri çoğu kez
meyve ve sebze yetiştirilen bölgelerde kurulur. Sanayileşmiş ülkelerde hayvanlar yetiştirildikleri yerlerde
kesilip paketlenerek ve büyük ölçüde dondurularak pazarlara yollanir.
Bazi ham maddelerin işlenmesi sirasinda büyük oranda suya
ihtiyaç vardir. Bundan dolayi tesislerin yer seçiminde suyun
bulunabilirliği göz önünde tutulmaktadir. Kâğit ve demir-çelik
sanayisi ile termik ve nükleer santraller gibi tesislerde de su büyük
önem taşir (Fotoğraf 1). Örneğin, bir ton çelik üretimi için
200.000 L su kullanimi gerekmektedir. Su talebinin artmasina
ragmen kaynaklarinin azalmasi suyun sanayideki önemini gittikçe
artirmaktadir. Güney Kaliforniya’da bölgedeki gelişmeyi tehdit
eden su sikintisi buna örnek olarak verilebilir.
iklim, bazi sanayi kollarinin yer seçiminde dolayli etkiye sahiptir.
Ham madde olarak tarimsal ürünlerin kullanildiği tesisler, iklim
koşullarinin bu maddeleri etkilemesi nedeniyle dolayli yoldan etkilenir.
Bazi tesisler üzerinde ise doğrudan etkiye sahiptir. Uçak sanayi
üzerine etkisi doğrudandir. Örneğin, ABD’de uçak motoru, pervane gibi parçalari imal eden tesisler
ülkenin kuzeydoğusunda faaliyette bulunurken gövde imal eden fabrikalar ve birleştirme tesisleri iliman
iklim koşullarinin etkili olduğu güneybatida yer almişlardir. Bunun nedeni tecrübe uçuşlari yapabilmek
ve malzemelerin açik havada ucuza depolanabilmesidir. Milyonlarca m2 yer kaplayan tesislerin isitilmasinda
da maliyet en aza indirilmektedir.
Gemi tezgâhlari da iklimden doğrudan etkilenir. şiddetli soğuklarda gemi inşa faaliyetlerinin durmasi,
yazin sicakta demir-çelik aksaminin isinmasi çalişma koşullarini güçleştirir.
iklim koşullari çalişanlar üzerinde de etkilidir. şiddetli sicaklar, verimi düşürürken şiddetli soğuklar
isitma sorunu nedeniyle maliyeti arttirir.
Yer şekilleri, ulaşimi etkilediği için dolayli olarak üretim, dağitim ve tüketim faaliyetlerini de etkiler.
Ham maddenin gerek işleneceği tesise götürülmesi gerekse mamül ürünün tüketiciye sunulabilmesi
ulaşimla bağlantilidir. Kara yollari ve demir yollari güzergâhlari yer şekillerinden etkilenir. Fakat
dağitimin sağlanabilmesi için, pahali olmasina rağmen fiziksel güçlükler aşilarak kara ve demir yollari
yapilmiştir. Bunun yaninda üretim esnasindaki enerji ihtiyacini karşilamak ve ürünlerin pazarlara
ulaştirilmasini sağlamak için karmaşik ulaşim ağlari geliştirilmiştir.
Enerji hatlarinin güzergâhlari dikkatli seçilmeli veya bu hatlar yer altina gömülmelidir. Bu da yer
şekilleri ve iklimle ilgilidir. Hidroelektrik enerji için uygun yer şekilleri ve su potansiyeli gerekmektedir.
C BiLGi NOTU
Teknocoğrafya
Teknik ve coğrafyanin birbirine yaptiği etkiyi araştiran bilim dali teknocoğrafyadir. imalatin çevre
koşullarina uygun olarak yapilmasini bu bilim dali ele alir. Çevre koşullarinin farkliliği imalat ve üretimde
sorunlarin ortaya çikmasina sebep olmuştur. Örneğin, II. Dünya Savaşi’nda ordulara firmalarin verdiği
malzemelerin bölgesel koşullara uymadiği ve çeşitli sorunlara neden olduğu görülmüştür. Sanayiciler
çevre koşullarinin zararlarini en aza indirmek için birçok teknikler geliştirmişlerdir. Paslanmaz çelik, galvenize
çelik özellikle de plastik maddeler çeşitli iklim koşullarinda hatta çok ekstrem iklim koşullarinda
bile başari ile kullanilmaktadir.
Fotoğraf 1: Vermont (ABD) nükleer güç
ünitesinin soğutma sisteminden bir
görünüm
O DERS DIşI ETKiNLiK
Yakin çevrenizde tarim ve sanayi alaninda yapilan üretim ve dağitim faaliyetlerini araştiriniz. Bu
faaliyetler üzerinde etkili olan doğal faktörlerin olumlu ve olumsuz sonuçlarini tespit ediniz. Elde
ettiğiniz bilgileri sinif arkadaşlarinizla paylaştiktan sonra ürün dosyasina yerleştiriniz.
Sütün üretim aşamasindaki serüveni yukaridaki kavram haritasinda
gösterilmiştir.
Sütün işlenip fabrikadan çikişindan soframiza gelene kadar dağitim ve
tüketim aşamalarinda etkili olan doğal faktörleri ve nasil etkili olduklarini
söyleyiniz.
Otlaklarin az olduğu ya da yazin kuruduğu yerlerde
üretim düşer.
Yem tüketimi artacağindan maliyet artar.
Yazlari serin ve yağişli
geçen yerlerde otlaklar gürleşeceğinden
verim artar.
Maliyet azalir.
Bahar ve yaz aylarinda
hayvanlar meralarda taze
otlarla beslendiğinden süt
verimi artar. Fabrika yemi
tüketimi azalir. Buna bağli
olarak da maliyet düşer.
Soğuk iklim
bölgelerinde ve
şiddetli kiş şartlarinda
ulaşimda
aksamalar meydana
gelir.
Süt yaz aylarinda çabuk
bozulacaği için işleme tesisine
çabuk ulaşmasi gerekir. inek çiftlikleri
geniş bir alana yayildiği
için süt toplama tankerleri
yüzlerce köy ve kasabayi dolaşir.
Tankerler yazin soğutmali
olmak zorundadir. Bu maliyeti
artirir.
10 OC’un altindaki sicakliklarda
sütün bozulmasi gecikeceği
için araçlarin soğutma için harcadiği
enerji azalir. Maliyet düşer.
bitki örtüsü
iklim
Yer şekilleri
Dağlik alanlar
ve yüzey
şekilleri ulaşimda
aksamalara
neden
olur.
Dağlik ve engebeli
alanlar, ulaşimda
zorluklara sebep
olacağindan fabrika
yapimi için uygun
değildir.
iklim
Pastörize süt, UHT süt gibi ürünlerin
yapilma aşamasinda belli bir
isi gerekmektedir. Yaz aylarinda
isitma işleminde kullanilan buhar
ve sicak sudaki isi kaybi az olacağindan
enerji maliyeti düşer.
etkiler
etkiler
G ETKiNLiK
dağitim
etkiler
etkiler
etkiler
Süt üretim tesisi
52 Ekonomik Faaliyetlerin Türleri
B. BEşERî FAKTÖRLER
Üretim, dağitim ve tüketim üzerinde ekili olan faktörlerden biri de beşerî faktörlerdir. Beşerî faktörler
doğal fakörler ile siki bir ilişki içindedir. Bu faktörlerin etkisini aşağidaki etkinliği yaparak görelim.
Beşerî unsurlarin üretim, dağitim ve tüketim sürecine etkisi
ÜRETiMi
etkileyen beşerî faktörler
TÜKETiM
etkileyen beşerî faktörler
Sermaya birikimi
Sanayinin etkisi
iş gücü kaynaklari
Teknolojik gelişme
Tarimsal faaliyetler
Modern pazarlama
teknikleri
Temel ihtiyaçlar
Gelir düzeyi
Tanitim ve kitle
iletişim araçlari
insan kaynaklari
Ulaşim
DAğITIM
etkileyen beşerî faktörler
Yerleşim özelliklerinin
etkisi
iletişim
G ETKiNLiK
Ulaşimin Etkisi
Üretim, dağitim ve tüketimin gelişmesinde rol oynayan önemli etkenlerden biri de ulaşimdir.
Ulaşim faktörleri hem yerel hem bölgesel bazda etkili olur. Örneğin, dünyanin bir yerinden alinan ham
madde başka bir ülkede işlenir. Mamül maddeye (ürüne) dönüşen ham madde diğer ülkelere (tüketim
alanina) çeşitli ulaşim ağlari yoluyla ulaştirilir. Güçlü bir pazar; üretim, dağitim, tüketim sayesinde
kurulabilir.
Moda
Teknolojik
gelişmeler
Aşağidaki şemada üretim, dağitim ve tüketim unsurlarini etkileyen beşerî faktörler verilerek bunlardan
ulaşimin etkisi açiklanmiştir. Siz de diğer faktörlerin üretim, dağitim ve tüketimi nasil etkilediğini
söyleyiniz.
Ekonomik Faaliyetlerin Türleri 53
Pamuk bitkisinin üretim aşamasindan tüketimine kadar geçen sürede etkili olan beşerî unsurlar
nelerdir?
Bir ürünün yolculuğu
G ETKiNLiK
54 Ekonomik Faaliyetlerin Türleri
Ekonomik Faaliyet Türleri 55
Süre: 1 hafta
Yakin çevrenizdeki liman, ticaret odasi, hal vb. yerleri gezerek hangi ürünlerin nasil ve ne şekilde
buralara getirildiğini ve hangi yollarla tüketiciye ulaştirildiğini araştiriniz. Bu faaliyetler ile üretim, tüketim
ve dağitim arasindaki ilişkiyi rapor haline getirerek arkadaşlarinizla paylaşiniz.
Çalişmaniz için kitabinizin sonundaki performans değerlendirme ölçeğinden faydalaniniz.
PERFORMANS ÖDEVi
Bölgeler arasindaki farkli ekonomik etkinliklere bağli olarak dolayi üretim, dağitim ve tüketim gelişir.
Örneğin, ülkemizdeki petrol rafinerilerine ham petrol getirilerek işlenmektedir. işlenen petrolden elde
edilen ürünler ülkenin her tarafina taşinmakta ve tüketicilere ulaştirilmaktadir. Bu faaliyetlere bağli olarak
ülkemiz içerisinde farkli alanlar arasinda ticari ilişkiler gelişmektedir (Harita 1).
Örnek Çalişma
insanlarin tüketim gücü reklamciliğin gidasidir. Bir üründen ya da hizmetten faydalanmayi teşvik
eden önemli bir faktördür.
Bilim ve teknoloji, üretim, dağitim ve tüketimde birinci derece rol oynar.
Aşağidaki kavramlari yukaridaki örnek çalişmada olduğu gibi beşerî faaliyetler ve ekonomi
çerçevesinde ele alip uygun cümleler oluşturarak defterinize yaziniz.
Reklam, nüfus, teknolojik gelişme, pazarlama, girişim, ihtiyaçlarin türleri ve özellikleri, siyasal ve
politik ilişkiler, üretim kapasitesi, bilim ve teknoloji.
G ETKiNLiK
Harita 1: Türkiye’deki petrol rafinerilerinin dağilimi
56 Ekonomik Faaliyet Türleri
Üretim Tüketim
Dağitim
G ETKiNLiK
Yan tarafta üretim, tüketim ve dağitim faaliyetlerine etki eden
beşerî olaylar ve özellikleri harfler konularak verilmiştir. Bu harfleri
örnekteki gibi venn şemasinda uygun yerlere yerleştiriniz.
a. Soğuk hava depolarinin yapilmasi
b. iletişim hizmetlerinin gelişmesi
c. Yeni ulaşim yollarinin yapilmasi ve ulaşimin
çeşitlenmesi
d. Sanayi tesislerinin faaliyete geçmesi
e. Modern pazarlama yöntemlerinin kullanilmasi
f. Nitelikli iş gücünün sağlanmasi
g. Tanitici reklam filmlerinin yapilmasi
h. Nüfusun artmasi
a
Beşerî unsurlar ekonomik faaliyetler üzerinde etkili olur. Bu unsurlar kendi içlerinde de etkileşim
hâlindedir. Aşağida bu unsurlarin karşilikli etkileşimini anlatan örnek bir metin oluşturulmuştur.
Yaşadiğim yerde genel olarak tarim ve hayvancilik etkinlikleri yaygindir.
* Aileler ilk önceleri ihtiyaçlarini karşilamak için üretim yapardi.
* ihtiyaç fazlasi ürünleri başka pazarlara göndermek için yeni yollar yapildi.
* Tarim ürünlerinden elde edilen gelirin bir kismi bu sektörün ihtiyaci olan modern araç gereçlerin alinmasinda
kullanildi.
* Ticari tarim faaliyetlerinin başlamasi, tarima dayali sanayi kollarinin gelişmesini sağladi.
* Çeşitli ürünler sistematik ve modern yöntemlerle üretildi, kalabalik nüfus kitlelerinin beslenmesi sağlandi
ve buna bağli olarak da tüketim artti.
* Tarimsal işletmeler büyüdü, üretimde daha fazla artiş sağlandi. Ticari ürünler önem kazandi. Bu olaylar
ulaşim ve tüketimi etkiledi.
* Üretilen ürünlerin ulaştirilmasinda taşiyici araçlar gelişti ve türlü ihtiyaçlari karşilamak için bu araçlar
modern bir şekilde donatildi.
* Ürünlerin bu şekilde taşinmasi, üretim alanlari ile tüketim alanlari arasindaki ilişkilere değişik boyutlar
kazandirdi.
* Gida ve giyim maddeleri üretimi yakin şehirdeki insanlarin ihtiyaçlarini giderdi ve pazar alani oluştu.
* Üreticiden ham maddeyi alan sanayici, ürünü mamül hâle getirerek toptanciya satti. O da ürünü perakendiciye,
perakedenci de tüketiciye ulaştirdi.
Siz de aşağidaki cümlelerden faydalanarak örnekteki gibi metinler oluşturunuz.
Yaşadiğim yer önemli yollar üzerinde bulunmaktadir.
Sanayi faaliyetleri yoğun bir şekilde yapilmaktadir.
Nüfus ve özellikleri üretim dağitim ve tüketim faaliyetlerinde etkilidir.
Milyonlarca insanin faaliyetlerini sürdürdüğü bir özellik taşimaktadir.
G ETKiNLiK
1.Teknolojik gelişme, reklam, sanayi, nüfus, ulaşim,
2. Sermaye birikimi, modern pazarlama, iletişim, ulaşim.
Verilen kavramlari kullanarak siz de örnekteki gibi anlamli bir metin oluşturunuz.
Örnek Çalişma
ulaşim, sermaye birikimi, tarimsal faaliyet, tanitim, yerleşme özellikleri
Üretim, tüketim ve dağitimda etkili olan beşerî faaliyetlerden biri de tarimsal faaliyetlerdir. Sermaye
birikiminin artmasiyla birlikte tarimsal faaliyetlere yatirim artmiş ve tarim ürünleri çeşitlenmiştir.
Tarimdan elde edilen ürünler tüketiciye modern ulaşim yollariyla ulaştirilmaya çalişilmiştir. Yerleşmelerin
büyük ve nüfusunun fazla olmasi ürünlere olan talebi artirmiştir. Ürün pazarlanmasinda yapilan tanitim
faaliyetleri de tüketici üzerinde etkili olmuştur.
G ETKiNLiK
Ekonomik Faaliyet Türleri 57
1. Tarim ve Hayvancilikta Üretim, Dağitim ve Tüketim Etkileşimi
Yol ağinin kirsal alanlara ulaşmadiği ya da yetersiz kaldiği dönemlerde çiftçiler ihtiyaçlari kadar üretim
yapmaktaydilar. Tarimdaki gelişmeler ile birim alandan elde edilen verim artmiş ve kirsal kesimde
ihtiyaç fazlasi ürünler elde edilmiştir. Zamanla taşimaciliğin gelişmesine bağli olarak da bu ürünler tüketim
alanlarina ulaştirilmiştir. Günümüzde ulaşim çok gelişmiştir ve kitalar arasi ürün dağitimi kolaylikla
yapilabilmektedir.
Tarim ürünlerinin pazarlara taşinmasi ve satilmasi, tarimin gelişmesi ve devamliliği açisindan önemlidir.
Bilhassa sebze ve meyve gibi çabuk bozulan ürünlerin kisa süre içinde tüketiciye ulaştirilmasi zorunluluğu
vardir. Bu zorunluluk pazarlama ve modern ulaşimin önemini artirmiştir. Ürünlerin sağlikli bir
şekilde pazarlara ulaştirilmasi için özel teknoloji ile donatilmiş ulaşim araçlari geliştirilmiştir. Böylece
ürünler bozulmadan pazarlara, oradan da tüketiciye ulaştirilmaktadir.
C. ÜRETiM, DAğITIM VE TÜKETiM SEKTÖRLERiNiN ETKiLEşiMi
Yeryüzünün farkli bölgelerindeki ekonomik faaliyetler üretim, dağitim ve tüketim bakimindan etkileşime
neden olmuştur. Örneğin, tarim faaliyeti sonucu elde edilen bir ürün sanayi faaliyetinin ham maddesi
olur. Sanayide işlenerek mamül maddeye dönüşür ve ulaşim ağlari vasitasiyla taşinarak tüketiciye ulaşir.
Bunun sonucunda farkli sektörlerin arasinda karşilikli etkileşim gerçekleşir (şekil 1).
.
Teknoloji
Öğrencilere Özel Lise 3 Coğrafya Konu anlatımı 3 (11. sınıf coğrafya dersi) Etkinlikler, soru...
