BOŞALTIM SİSTEMİ
• Metabolizma sonucunda oluşan zararlı ve işe yaramayan maddelerin dışarı atılmasına boşaltım denir.
• Tek hücreli canlılarda çoğunlukla CO2 ve NH3 gibi artık maddeler doğrudan difüzyon veya osmozla dışarı atılır.
• Tatlı sularda yaşıyan canlılarda (paramesyum gibi) fazla suyu dışarı atan kontraktil kofullar bulunur.
OMURGASIZ HAYVANLARDA BOŞALTIM
• Sünger ve sölenterlerde boşaltım vücut yüzeyinden difüzyonla olur.
• Yassı solucanlardan planaryada boşaltım organı alev hücreleridir(protonefridyum).Alev hücresi içerisinde titrek siller bulunan boşluk vardır.Alev hücrelerindeki sillerin hareketi ile hücreye gire su boşaltım kanallarına itilir ve boşaltım deliğinden dışarı atılır.Alev hücrelerinin esas görevi vücudun su dengesini sağlamaktır.NH3 ve CO2 in bir kısmı vücut yüzeyinden difüzyonla atılır.
• Toprak solucanındaki boşaltım organı nefridyumdur.Vücudun her halkasında bir çift bulunur.Nefridyumun vücut içine bakan ucunda kirpikli huni bulunur.Kirpikli huniden ayrılan kanal vücut boşluğunda çok sayıda kıvrımlar yaparak bir sonraki halkadan dışarı açılır yani nefridyumlar arasında bir bağlantı yoktur.Kanalların üzerleri kılcal damarlarla çevrilidir.Kılcal damarlarda glikoz gibi yararlı maddeler ve suyun bir kısmı geri emilerek idrar oluşturulur ve bu boşaltım artığı dışarı atılır.
• Böceklerde boşaltım organı malpighi tüpleridir.Bu tüplerin kapalı olan serbest uçları organlar arasındaki boşluklara uzanır.Diğer uçları ise sindirim kanalının son kısmına bağlanır.Bu organlar vücut boşluğundaki kanda bulunan boşaltım maddelerini difüzyon ve aktif taşıma ile alır. Ve kasların kasılması ile bağırsağı boşaltır.Fazla su bağırsaktan geri emilir.Böcekler azotlu artıkları ürik asit kristalleri şeklinde atarak fazla su kaybını önler.
OMURGALI HAYVANLARDA BOŞALTIM
• Canlılardaki azotlu artık ürünleri amonyak ,üre,ürik asittir.Amonyağa göre üre,üreye göre de ürik asit daha az zehirlidir.Suda yaşayan canlılar amonyağı fazla enerji harcamadan kolayca suya verebilir.Karada yaşayan canlılar da ise amonyak daha az zehirli olan üre veya ürik asite daha fazla enerji harcanarak dönüştürülür.Üre suda kolayca çözünebilir ve böbreklerden atılıncaya kadar vücutta kalabilir.Ürenin vücuttan atılması su ile olur.Memeliler üreyi bol su ile dışarı atarlar.Karada yaşayan fakat vücuduna fazla su almayan böcekler sürüngenler ve kuşlarda üre suda çözünmeyen ürik asit kristalleri şeklinde atılır.Böylece vücuttan aşırı derecede su kaybı önlenmiş olur.
• Omurgalıların boşaltım organına böbrek denir ve 3 tiptir.
PRONEFROZ
Balık ve kurbağaların embriyo devreleri ile köpek balıklarında görülür.Esasını nefridyumlar teşkil eder.Nefridyumlar omurganın iki yanında uzanan kanala bağlanırlar.Nefridyumların önünde aorttan ayrılan kan damarlarının meydan getirdiği glomerulus denilen kılcal damarlar yumağı bulunur.Glomerulustan kirpikli hunilere süzülen artık maddeler ortak bir kanalla taşınarak kloaka getirilir ve oradan dışarı atılır.
MEZONEFROZ
Sürüngen,kuş ve memelilerin embriyoları ile balık ve kurbağaların erginlerinde görülür.Pronefroz tipi böbreğe benzer.Ancak kirpikli hunilerin yerini bowman kapsülleri almıştır.Bowman kapsülleri glomerulusu sarar.Bowman kapsülleri ayrı ayrı kanallara açılır.
METANEFROZ
Sürüngen kuş ve memelilerin erginlerinde görülür.Her bir bowman kapsülü ortak bir kanalla boşaltım kanalına ulaşır.
• Omurgalılarda üreme sistemi ile boşaltım sistemi birbirleri ile bağlantılı yapı gösterir(ürogenetal sistem).Müller kanalı ile dişi üreme sisteminin kanallarını oluşturur.Wolf kanalı erkeklerde üreme sisteminin kanallarını oluşturur.Wolf kanalı sürüngen,kuş ve memelilerde yanlızca üreme sisteminin kanalını oluşturur.Memelilerin ürogenital sistemi,sindirim sistemi ile ilgili değildir.Diğer omurgalılarda ürogenital sistemle sindirim açıklığı ortaktır.Bu tür canlılara tek delikliler denir.
İNSANDA BOŞALTIM SİSTEMİ
BÖBREK VE YAPISI
• Bir çift olup, fasulye tanesi şeklindedir.Her böbrekten birer idrar kanalı çıkar.Bunlar aşağı doğpru inerek idrar kesesinde sonlanır.
• Böbrek dıştan içe doğru ;
Kabuk(korteks)
Öz bölgesi(medulla)
Havuzcuktan(pelvis) oluşur.
• Böbrekte yapı ve görev birimi nefrondur.Nefronların üre ve artıların süzüldüğü en önemli kısımları böbreğin kabuk kısmıdır.Nefrondaki yapılar
1)Glomerulus:Kılcal damarlardan oluşur.
2)Bowman kapsülü : Glomerulusu sarar.Glomerulustan süzülme ile gelen kan sıvısı bowman kapsülüne geçer.Tek sıralı yassı epitelden meydan gelmiş yarım ay şeklindeki yapıdır.
3)Proksimal kanal:Geri emilmenin meydana geldiği kıvrımlı kanallardır.Besin maddelerinin büyük bölümü buradan geri emilir.
4)Henle kulpu:Özellikle su ve minareller geri emilir.
5)Distal kanal:En son geri emilmenin meydana geldiği yerdir.Özellikle iyonlar burada geri emilir.
• Geri emilmenin yapıldığı yerlerin(proksimal kanal,henle kulpu ve distal kanal) çevresi kılcal damarlalar çevrilir.
• Böbreklere kan,böbrek atar damarı ile taşınır.Böbrek atar damarı O2 besin,üre ve ürik asit bakımından zengindir.
• Böbreğin öz bölgesinde ,tabanı kabuk bölgesine tepesi havuzcuğa bakan piramit şeklinde yapılar bulunur.
• Glomerulus + Bowman kapsülü = Malpighi cisimciği
• Glomerulus + Bowman kapsülü + henle kulpu = Nefron
KANDAN BOŞALTIM MADDELERİNİN SÜZÜLMESİ
• Böbreklerin görevi, hücrelerde oluşan ve kana verilen metabolizma artıklarını süzerek kandaki maddelerin belirli derişimde kalmasını sağlamaktır.
• Böbrek atar damarı ile gelen üre ve ürik asit ,çeşitli tuzlar,iyonlar,glikoz yüksek kan basıncından dolayı bowman kapsülüne geçer.Süzülen sıvı tek sıralı yassı epitelden oluşan bowman kapsülünden henle kulpuna geçer.Bu sıvı kan plazmasına benzemekle birlikte sıvı içerisinde alyuvar,akyuvar ve kan proteinleri yoktur.Daha çok doku sıvısına benzer süzülme sonucu boşaltım kanalına geçen maddelerin yararlı olanları ve suyun bir kısmı kanalcığın duvarındaki hücreler tarafından geri emilerek tekrar kılcal damarlarla kan dolaşımına katılır.
• Emilen su miktarı vücudun o sıradaki su miktarına bağlı olup hipofizden salgılanan antidiüretik hormon tarafından ayarlanır.
• Üre , ürik asit fazla tuz ve fazla su idrar bileşimi şeklinde idrar toplama kanalı ile havuzcuğa , oradan da üreter ve idrar kesesine iletilir.
• Geri emilme ile emilen maddeler glikoz,yağ asitleri Na,Cl,K,mineraller bazı tuzlar ,su,vitaminlerdir ve % 99 aktif taşıma ile olur.
• Kan basıncı ile atılan maddeler amonyak ,üre,ürik asit,tuz ve zehirli maddelerdir.
BÖBREĞİN GÖREVLERİ
• Metabolizma sonucu meydana gelen artıkları süzmek
• Vücut sıvılarının bileşimlerini ,doku sıvısı ile hücredeki su miktarlarını belirli yoğunlukta tutmak.
• Kandaki tuz ve diğer maddeleri dengede tutmak.
• Kararlı bir iç çevre sağlamak (homeostasis)
• Vücuttaki su miktarının ayarlanması hipofizden salgılanan antidiüretik hormon (ADH) tarafından yapılır.ADH az salgılandığında şekersiz diyabet hastalığı ortaya çıkar.
• Kanın pH’ını ayarlar.Kanın pH’ ı 7,4 tür.Bu Ph 7 – 7,7 olursa canlı ölür değişen Ph ı böbrekler düzeltir.Kanda asitliliğin artmaması gerekir bunu akciğer ve böbrek sağlar.
• Fazla miktarda deniz suyu içen insan ölür.Çünkü deniz suyunda % 3 tuz vardır.İnsan kanındaki tuz oranı ise % 0,9 dur.İnsan böbreği en çok % 2 tuz içeren sıvıyı süzebilir.Deniz suyu yutan bir insan böbreklerinin atabileceğinden fazla tuz yoğunluğundaki sudan içtiği için böbrek işlemini yapamaz.Kandaki tuz miktarı arttığından hücrelerden ve doku sıvısından kana su geçer ,yani hücreler plazmoliz olur.
• Kıvrımlı kanala etki ederek minerallerin (Na, Cl iyonlarının)geri emilimini aldosteron hormonu sağlar. Bu hormon böbrek üstü bezinin kabuk bölümünden salgılanır.
BÖBREK-İDRAR YOLLARI HASTALIĞI
1. Şeker hastalığı: Glikoz bowman kapsülünden idrara geçip ,geri emilemezse olur.
2. Albumin hastalığı: Böbrekteki idrar süzen kapsüllerin bozulmasından meydana gelir.
3. Nefrit: Nefronların iltihaplanmasındandır.
4. Sarılık: İdrarda safra boyalarının görülmesidir.Safra kana emilir kandaki safra boyaları idrara geçer ve idrarın rengi koyu kırmızıya dönüşür.Hastanın göz akı ve derisi de sarımsı olur.
5. Böbrek taşları: İdrarda oksalat, ürat, fosfat eriyik halde bulunur.İdrar yollarında bir iltihap yara ,tıkanma olursa bunlar çökelerek böbrek taşlarını yapar.Böbrek taşları da böbrek kanamalarına ve şiddetli ağrılara sebep olur.Kanlı idrar çıkması görülür.
6. Üremi: Böbreğin yeterince üre süzememesi, durumunda kandaki üre miktarının artması ile oluşur.
BOŞALTIMA YARDIMCI ORGANLAR
1. Akciğer: CO2 ve az H2O atılır.
2. Ter bezleri: Su üre ,ürik asit , tuz atılır.
3. Karaciğer: Reaksiyonlar sonucunda oluşan zehirli atıkları safra kanalı yolu ile ince bağırsağa oradan da dışarı atar.
4. Solungaçlar: Balıklarda solungaç yüzeyinden NH3 gibi azotlu artıklar ve fazla tuz atılır
Bu içerik internet kaynaklarından yararlanılarak sitemize eklenmiştir
Editörün Seçtikleri
POPÜLER MESAJLAR
