9. sınıf dil ve anlatım kitabı dersi konu anlatımı ve ders notları KELİME GRUPLARI, İSİM TAMLAMALARI, Tamlayan-Tamlanan Nedir?, İlgi ve iyelik ekleri, Belirtisiz İsim Tamlaması, İsim Tamlamalarının Özellikleri, SIFAT TAMLAMALARI, UNVAN GRUPLARI

KELİME GRUPLARI
A) İSİM TAMLAMALARI
Her isim anlamca eksiktir. Mesela “bahçe” kelimesi bir isimdir ve bu “bahçe”nin kime ait olduğu, ne bahçesi olduğu gibi bilgiler “bahçe” kelimesinin içinde yoktur. İşte bu eksiklikten dolayı bazen ismin anlamını bir başka isim tamamlar. Elma bahçesi, çiçek bahçesi, Orhan’ın bahçesi gibi gruplar oluşur. Bir ismin bir başka ismi böyle tamamlamasına “isim tamlaması” adı verilir.
Tamlayan-Tamlanan Nedir?
Tamlamanın ilk unsuruna tamlayan, ikincisine tamlanan denir.
Telefonun sesi
1 2
tamlayan tamlanan
İsim tamlamalarını anlayabilmek için iyelik eklerini bilmek gerekir.
İlgi ve iyelik ekleri:
İlgi (Tamlayan) Ekleri:
İsmi başka bir kelimeye bağlayan eklerdir. İsim tamlamasının tamlayanında bulunur.
Çayın rengi
Çocuğun hastalığı
Arabaların tekerlekleri
İyelik (Tamlanan) Ekleri:
İsmin sonuna gelerek varlığın sahibini bildiren eklerdir. İsim tamlamasının tamlananında bulunur.
Çayın rengi
Çocuğun hastalığı
Arabaların tekerlekleri
Belirtisiz İsim Tamlaması: Birinci unsurun eksiz olduğu, ikincinin ek aldığı tamlamalardır.
• Kitap kapağı
• Yol kenarı
• Ayakkabı burnu
• Konuk giysileri
Belirtili İsim Tamlaması:İki unsurun da ek aldığı tamlamalardır.
– kitabın kapağı
– yolun kenarı
– ayakkabının burnu
– konukların giysileri
Takısız İsim Tamlaması: İki unsurun da ek almadığı isim tamlamalarıdır. Birincisi, ikincinin hammaddesini ya da neye benzediğini bildirir.
– kağıt tabak
– cam kavanoz
– keten pantolon
– demir parmaklık
– yün kazak
benzerlik ilgisi:
– kömür göz
– bal dudak
– inci diş
Zincirleme İsim Tamlaması: Ya tamlayanın ya tamlananın ya da her ikisinin bir isim tamlaması olduğu durumlara denir.
– Bilgisayar satıcılarının çantaları
– Gömleğimin kol düğmeleri
– Türkiye’nin turizm gelirlerinin toplamının faizi…
İsim Tamlamalarının Özellikleri nelerdir
1.Tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girebilir.
– Yemeğin nefis kokusu
– Ülkemizin değişik sebeplerle bir türlü toplanamayan, toplandığında gayri safi milli hâsılayı yükseltecek olan vergileri…
2.Tamlayan da tamlanan da sıfat alabilir.
– Yüksek dağların kokulu çiçekleri…
– Zirvelerden kopup gelen rüzgârın bedenimi buz gibi yapan soğuğu…
3.Tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.
– Bulutları dağıldı artık dağların.
– Şimdilerde saçları iyice ağarmış benim biricik babacığımın.
4.Zamirlerle isim tamlaması kurulur.
– Kimin nesi kaybolmuş.
– Bunların çoğu kayıp.
5.İsim ve zamir dışında başka kelimelerle isim tamlaması kurulmaz.
– Çocuğun anlayacağını biliyorduk.
– Senin gibisini görmedim.
6.-den hal eki tamlayan eki yerine kullanıldığında da tamlama isim tamlamasıdır.
– Arkadaşlarından bazısı başarılı değil.
– Dükkânlardan üçü daha açılmamış.
7.Bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabilir.
– Sabahleyin büronun halısını, paspasını, camlarını yıkadık.
8.Birden fazla tamlayan bir tamlananı tamamlayabilir.
– Ali’nin, Cem’in, Musa’nın notları eşit.
9.Cümlede “sadece tamlanan”ın kullanıldığı durumda bu “tamlanan”a “tamlayanı düşmüş isim tamlaması” denir.
– Yolculukta çantası kaybolmuş.
– Bana defterini verdi.
10.Cümlede “sadece tamlayan”ın kullanıldığı durumda bu “tamlayan”a “tamlananı düşmüş isim tamlaması” denir.
– Bu üç daire ablamındır.
– Bu üç daire ablamın dairesidir.
– Kitap Tarık’ın.
– Kitap Tarık’ın kitabı.
11.Belirtisiz isim tamlaması sıfat görevinde kullanılabilir.
– Su yeşili gömleğini giymişti.
– Göğü ateş rengi bulutlar kapladı. www.teknolojiweb.net
– Bu, acemi işi bir resim.
12.Belirtisiz isim tamlaması sıfat tarafından nitelenebilir.
– Etkileyici çam kokuları arasında ilerliyoruz.
– Eski devlet bakanı…
SIFAT TAMLAMALARI
Bir sıfatın, ismin anlamını tamamladığı durumlara sıfat tamlaması denir.
• Mavi gömlek
• Küçük dereler
• Yeşil elmalar kızardı, olgunlaştı.
• Fuara birçok işadamı katıldı
Sıfat tamlamaları anlam ve yapı bakımlarından isim tamlamasından farklıdır. Birinci fark tamlayandadır. İsim tamlamasında tamlayan isimdir, sıfat tamlamasında ise sıfattır. Sıfat tamlamasının tamlayanı özellik bildirir. İsmi, renk, koku, biçim, büyüklük, nitelik, sayı gibi yönlerden tamamlar.
Adlaşmış Sıfat:
Adlaşmış sıfatlar, sıfat tamlaması sayılmaz. Aşağıdaki cümlede “yeşiller” ve “maviler” kelimeleri adlaşmış sıfattır ve sıfat tamlaması değildir.
• Tatbikatta yeşiller mavileri yendi.
UNVAN GRUPLARI
Kişilerin mesleklerini, makamlarını, akrabalık ilişkilerini, lakaplarını, onlara duyulan saygıyı belirten sıfatlara unvan denir. Unvanlar insan isimlerini niteler. Bazen isimden önce, bazen sonra gelir:
• İsmet Bey, Teğmen Kasım, Ali Amca, Hasan Paşa, Ahmet Reis, Doktor Okan, Ayşe Hanım, Çolak Salih, Mustafa Öğretmen…
• Unvan bildiren kelimeler bazen isim göreviyle kullanılır:
Paşa buraya gelecekmiş.
Bunu doktor söyledi.
EDAT (İLGEÇ) GRUBU
Edatlar cümleye çeşitli anlamlar katan sözcüklerdir. Görevleri anlam grubu oluşturmaktır. Kendilerinin tam bir anlamı yoktur ama cümleye anlam katar. Başlıca edatlar şunlardır: İçin, kadar, gibi, üzere, bir, dolayı, değil, -e göre, -e doğru, -e rağmen, -e karşı, -den başka, -den beri, -den yana, -den sonra, sadece, ile…
Bir kelimenin edat olup olmadığını ve edatın cümleye hangi anlamları kattığını bilebilmek gerekir.
İçin:
Hastalandığı için iki gündür gelmiyor. (neden)
Kadar:
Bu kadar başarılı birini hiç görmedim (karşılaştırma)
Gibi:
Rüya gibi bir yazdı. (benzetme) ( sıfat yapmış)
Üzere:
Kitabı geri vermek üzere aldı. (koşul)
-e göre:
Babama göre, öğretmen olmalıymışım. (görüş)
-e doğru:
Akşama doğru size geliriz. (zaman)
UYARI
• Sonunda doğru adrese geldik. (sıfat) www.teknolojiweb.net
• Tahtaya bir doğru çizdi. (isim)
• O her zaman doğru konuşur. (zarf)
• Bana doğru bağırdı. (edat)
• Bana doğru söyle, yalan konuşma. (zarf)
BAĞLAMA GRUBU
Bağlaç; sözcükleri, söz öbeklerini ve cümleleri bağlayan sözcüklerdir. Kendilerinin tam bir anlamı yoktur. Edatlar grup oluşturduğu halde bağlaçlar grup oluşturmaz. Onun için “bağlaç grubu” yoktur “bağlama grubu” vardır.
• Fakat, ama, ve, veya, ya da, de, ki, ne var ki, öyleyse, oysa, çünkü, nitekim, hem…hem, ne…. ne, ya…. ya…
• Bağlaçlar asıl görevlerinin yanında ek görevler de edinir. Hatta öyle olur ki bağlacın ek görevi bağlama görevinin önüne geçebilir. Aşağıda bunun birçok örneğini göreceksiniz.
Fakat:
Yıllar geçti; fakat sizi hiç unutmadım. (ekleme bilgi)
Ve:
Genelde cümleye değişik anlamlar katmaz. Sadece bağlama görevi yapar.
Bu durumda neleri bağladığı önemlidir.
Ben ve sen ayrılmaz bir bütünüz. (zamirleri bağlamış)
Köyünü ve annesini çok özlemiş. (nesneleri bağlamış)
Ama:
Bizimle gelebilirsin; ama yaramazlık yapmak yok. (koşul)
De:
Dostlarını aradı da bulamadı. (cümleleri bağlamış)
Ki:
Gül ki yüzünde güller açsın. (koşul)
Ne…ne:
Yanında ne kalemi var ne defteri. (nesneleri bağlamış)
UYARI:
Yalnız, Ancak; “Sadece” anlamında olursa edattır.
• Biz yalnız senin sözlerine inanırız.
• Bu soruları ancak sen çözersin. www.teknolojiweb.net
“Fakat” anlamında olursa bağlaçtır.
• Onu gördüm ancak beğenmedim.
• Konuyu anladım yalnız soruları çözemedim. İle;
“ve” anlamındaysa bağlaç değilse edattır.
• Çocuklar bizi çiçeklerle karşıladı.
• Sinekli Bakkal’la Tatarcık romanını okudum.
 
ÜNLEM
Bunlar, bir ünlemle bir ismin oluşturduğu gruplardır.
• Yahu birader!
• Aman Tanrım, sen beni koru!
• Vah dostum vah!
• A hanım tuhaf laf ediyon.
Peyami Safa
• Ay oğlan, ay adamım!
İKİLEME GRUBU
Anlatıma akıcılık katmak, anlamı pekiştirip güçlendirmek, zenginleştirmek, çekici kılmak ya da değişik anlam ilgileri oluşturmak için iki kelimenin birlikte kullanılmasına ikileme grubu denir.
• Gün yavaş yavaş ağarıyor.
• Hastanın durumu pek iyi değil, şöyle böyle
İkilemeler aşağıdaki gibi değişik şekilde yapılabilirler:
• Aynı kelimenin tekrarıyla yapılır.
Buzdolabındaki meyveleri soğuk soğuk yediler.
• Karşıt anlamlı kelimelerle yapılır.
Bazıları ileri geri konuşuyor.
• Yakın anlamlı kelimelerle yapılır.
Nişan törenine hısım akraba herkes geldi. Anlamsız kelimelerle yapılır.
• Biri anlamlı olan iki kelimeyle yapılır.
Havuzun dibine çer çöp birikmiş.
• Yansımalarla yapılır.
Sen horul horul uyuyunca ben uykusuz kaldım.
• Bir sözcüğe “m” sesi eklenerek yapılır.
Kalem malem getirmedim.
UYARI
• İkilemelerde sözcükler ayrı ayrı yazılır, bitiştirilmez. Aralarına noktalama işareti konmaz. Fakat ikileme bir nesneye ad olmuşsa kelimeleri bitişik yazılmalıdır.
• Yeni gömleğe, düğme yerine çıtçıt diktik.
• Civciv, annesinin yanından ayrılmıyor.
• Saatlerdir dırdırla kafamızı şişirdi.
Kaynak: www.englishpage.blogcu.com izni ile yayınlanmıştır